Vandaag treuren we kort om een oude schoorsteen en staan we stil, als “we” daar tenminste zin in hebben, bij de moeilijkheid om uit algemene berichten in de online pers een helder beeld te krijgen van de werkelijke ouderdom en betekenis van historische objecten in onze alledaagse omgeving. Zonder een goede basis van historische helderheid, datering en definitie, die vaak met veel geneuzel moet worden gelegd, verzandt menig discussie tot gewauwel over “vroeger”.

In tijden van economische crisis loopt ook het behoud van industrieel erfgoed gevaar. Dat is niet verwonderlijk. Wel jammerlijk. In Haarlem is onlangs een oude schoorsteen neergegaan, ondanks de grote waardering door “vrienden” van het industriële erfgoed en het stadsgezicht, omdat het behoud ter plaatse onmogelijk was en de fondsen voor verplaatsing na lang gesteggel toch niet toereikend waren. Het gaat om de fabrieksschoorsteen van Cavex aan de Spaarne naast molen De Adriaan.

In april 2011 hebben vijf stichtingen de gemeente Haarlem tevergeefs verzocht om de bedreigde fabrieksschoorsteen aan te wijzen als gemeentelijk monument (023.nl). De naderende val werd gemeld als onvermijdelijk in november 2012 door onder meer het Haarlems Dagblad / De IJmuider Courant en, door verwijzing, de nieuwsbrief De Erfgoedstem (bijv: Haarlems Dagblad). In december gloorde echter weer hoop (dichtbij.nl). Maar na het mislukken van de laatste reddingspoging op 8 januari (Haarlems Dagblad) ging hij op 29 januari dan toch neer. Beelden van de sloop gemaakt door een mij onbekende heer Schaap zijn te vinden op YouTube. Het muziekje bij dat filmpje is weliswaar “vrolijk”, althans door de componist vermoedelijk zo bedoeld, maar in de tekst wordt het verlies van de schoorsteen duidelijk betreurd. Daarin is ook te lezen dat de sloop muzikale begeleiding kreeg van een draaiorgel die het requiem speelde: “dat doet de deur dicht, daar zijn geen woorden voor”.

Pas nadat hij is neergehaald ben ik terloops op de hoogte geraakt van het bestaan van de schoorsteen, dus na afloop van dat bestaan, maar er waren klaarblijkelijk genoeg mensen, stichtingen en verenigingen in de weer om het object te behouden (o.a. Stichting De Hoeksteen en de Vereniging Haerlem; zie ook boven, de opmerking over het verzoek van april 2011). En het was toch, zo leer ik nu, een bijzondere schoorsteen op het eerste gezicht al omdat de koker vierkant was in plaats van rond. Door deze eigenschap was hij minder stevig dan menig latere schoorsteen maar dat zou pas duidelijk worden door latere innovatie.

Deze CAVEX schoorsteen zou namelijk erg oud zijn (Haerlem.nl). Maar hoe oud hij precies was, dat is me niet helemaal duidelijk geworden. Ik las in het Haarlems Dagblad dat het volgens de Stichting Fabrieksschoorstenen (STIF) gaat om “een van de oudste nog bestaande vierkante schoorstenen in Nederland, waarvan de bouw al voor 1775 is begonnen.” Dit smeekt om een vervolgvraag: waar slaat “waarvan” op? De datering van 1775 slaat, zoals we zullen zien, op de ondersoort van de fabrieksschoorsteen, tegen welk respectabele jaartal dit specifieke exemplaar mag aanleunen. Rest de vraag: hoe oud was de schoorsteen van Cavex?

Ik heb online een korte geschiedenis aangetroffen van de fabrieksschoorstenen in Nederland in een brochure die in 2008 is uitgegeven door de RACM, wat inmiddels de Rijksdienst voor Cultureel erfgoed is geworden. Daaruit blijkt dat voor de datering van vierkante schoorstenen het spectrum van mogelijkheden grofweg loopt vanaf 1775 tot 1920. Ze zijn tot in de 1920er jaren nog wel gebouwd, maar ze zouden dan inmiddels wel zeldzaam zijn geworden omdat reeds tegen 1850 de taps toelopende ronde schacht allang de norm was geworden. Hoe dan ook, iedere vierkante fabrieksschoorsteen (a) behoort dus tot de periode van vroege industrialisatie zelf of (b) verwijst als archaïserend residu naar dat stoomtijdperk.

Nogmaals, wanneer is die schoorsteen van Cavex dan gebouwd? De Cavex schoorsteen lijkt mij, eventjes snel bezien zonder echt een archief in te zijn gedoken, te dateren uit het begin van de 20e eeuw. Als Cavex de opdracht namelijk zelf heeft gegeven en fabrieksschoorsteen er dus niet al stond (maar zie de uitsmijter met de postzegel onderaan), dan moet hij van ná 1908 zijn omdat het bedrijf in dat jaar lijkt te zijn opgericht. “Cavex Holland BV in The Netherlands, saw first light more than a century ago and was initially destined to be a cocoa and chocolate factory. Through some strange twists of fate and under the influence of two pharmacists not a single bar of chocolate was ever produced but instead Cavex started selling anaesthetics for dental use.” (Cavex) Die tekst, die ons op zich al een grappige geschiedenis biedt, is dan kennelijk opgesteld in 2008. Ik merk terzijde op dat het bedrijf wel de moeite heeft genomen om deze informatie in het Engels op te stellen (met een paar onvolkomenheden) maar het niet nodig vond het ook in het Nederlands op de website te plaatsen – dat lijkt bijna tekenend voor het algemene gebrek aan historische belangstelling in Nederland. Omdat de tekst van de bedrijfshistorie doorgaat met de opmerking dat het bedrijf tegen 1930 sterk genoeg was geworden om eigen producten te ontwikkelen zou het ook nog kunnen zijn dat de fabrieksschoorsteen eigenlijk een van de laatste, zo niet dé laatste, dus de jongste aller vierkante fabrieksschoorstenen in Nederland was. Zo kun je het verhaal omdraaien. Laten we zeggen: de eersten zullen de laatsten zijn.

De fabriekschoorsteen als monumentale categorie is in de eerste plaats een monument van bedrijf en techniek, een tastbaar symbool van de industrialisatie in Nederland, dat zijn weerklank vindt in het motto van de moderne ZZP-er: “de schoorsteen moet roken”. Daarnaast kunnen oude fabrieksschoorstenen in veel gevallen ook een beeldbepalend element zijn voor een stads- of dorpgezicht. Of een landschap – ik denk maar aan de schoorstenen van baksteenfabrieken in het rivierenland, zoals die bij Wijk bij Duurstede. Dat gold volgens velen voor de Cavex schoorsteen aan de Spaarne.

In de verte zien we, als we heel goed kijken, de schoorsteen van de baksteenfabriek nabij Wijk bij Duurstede

Dus is er nou wel of niet een monument gesneuveld? In de voornoemde brochure over fabrieksschoorstenen van de RACM/RCE is nog sprake van een inventarisatie van schoorstenen als werk-in-uitvoering. De fabrieksschoorsteen van Cavex in Haarlem vond ik in dat stuk niet terug. Evenmin kon ik het zo een-twee-drie niet terugvinden in de lijsten van Haarlemse gemeentemonumenten. Dat kan kloppen want er is besloten en uitdrukkelijk gesteld in het uitwerkingsplan voor het Scheepmakerskwartier dat de schoorsteen géén architectonische of stedenbouwkundige meerwaarde heeft. En zoals we al hadden gezien: het verzoek van vijf stichtingen om de fabrieksschoorsteen aan te wijzen als gemeentelijk monument was in april 2011al afgewezen (023.nl). De beeldbank van Cultureel Erfgoed, waar dit object ook niet in voorkomt, heeft sowieso slechts 53 treffers op het woord “fabrieksschoorsteen”, al blijken er wél weer fabrieksschoorstenen voor te komen onder de treffers voor gewoon “schoorsteen”. Maar dan nog steeds niet voor Haarlem. Kortom, de schoorsteen van Cavex had formeel geen monumentale status.

Toch wordt hij nu gemist door mensen die gesteld waren geraakt op het gezicht over de Spaarne op die plek. En ook was de “oude” of “archaïsche” eigenschap van de vierkante schacht wél zo bijzonder, zou ik zeggen, ongeacht of dit exemplaar nou de eerste of laatste van zijn ondersoort der fabrieksschoorstenen in Nederland was.

Weet dan echt niemand op het internet te vertellen van wanneer de schoorsteen dateert? Toch wel, zo bleek mij vlak voor ik dit tekstje wilde plaatsen. De Stichting Fabrieksschoorstenen, die op de eigen website (stif.nl) niets nog lijkt te hebben geschreven over de schoorsteen van Cavex, heeft ter gelegenheid van de uitgave van een postzegel met een afbeelding van dit object in october 2011 gesteld dat het onderstuk mogelijk uit 1860 dateert: “Deze unieke schoorsteen is een van de laatste overgebleven vierkante 19e eeuwse schoorstenen van ons land. De schoorsteen, waarvan het onderstuk mogelijk uit 1860 dateert, wordt met sloop bedreigd, vanwege de plannen om ter plekke aan het Spaarne een woningbouwcomplex te ontwikkelen” (de tekst is afkomstig van de Federatie Industrieel Erfgoed Nederland (FIEN).

De eerste, de laatste? Welnee, deze fabrieksschoorsteen zat misschien midden in het spectrum! De precieze datering van objecten is niet altijd even eenvoudig en soms misschien ook niet even noodzakelijk. Maar wanneer er langer dan twee jaar geschreven wordt, voor een algemeen publiek, over een bepaald object met de vraag naar de wenselijkheid van zijn behoud, dan mag je wel verwachten dat men een poging doet tot datering.

Genoeg. Zand erover.

Eindnoot voor wie de oudste ronde schoorsteen in Nederland zoekt: “De vermoedelijk oudste in Nederland nog bestaande schoorsteen van massieve handvorm-radiaalsteen is die van de Damast- en Linnenweverij Van Oerle in Boxtel, uit 1852. Het is een rijksmonument” (voornoemde brochure RACM/RCE 2008, p. 3). Laten we ‘em snel op video en foto zetten voor hij ook slachtoffer wordt van deze economische crisis die weer eens te meer blijkt OOK een cultuurhistorische crisis te zijn.

Disclaimer. Ook dit is weer een stukje geschreven voor publicatie in beperkte kring. Het is niet gebaseerd op systematisch historisch onderzoek. Ik kan gemakkelijk stukken hebben gemist waarin wel meer duidelijkheid is gegeven – niettemin zijn de door mij hier aangehaalde publicaties in termen van definitie in gebreke gebleven. Mijn bronnen heb ik zoveel mogelijk vermeld. Het beeldmateriaal is van mijzelf.