De functionele belofte van Leonardo da Vinci’s visionaire projectie van een helicopter is na 500 jaar door moderne experimenten eindelijk waarheid geworden. De eerste moderne impulsen kwamen met de stoomaangedreven helikopters van Gustave Ponton d’Amécourt & Guillaume Joseph Gabriel de La Landelle (1861) en Enrico Forlanini (1877).

Model van de experimentele helicopter van Enrico Forlanini uit 1877 in het Museum voor Militaire Luchtvaart in Vigna di Valle.
Foto Huib J. Lirb ©2012

Aan het meer van Bracciano, zo’n 40 kilometer benoorden Rome, ligt een geweldig mooi museum dat de ontwikkeling van de Italiaanse militaire luchtvaart vertelt aan de hand van de meest prachtige vliegmachines (originelen, replica’s en “sterk” gerestaureerde tussenvormen), modellen, foto’s en andere documenten. Het Museo Storico dell’Aeronautica Militare di Vigna di Valle, dat overigens gratis toegankelijk is, ligt aan het meer waar veel vroege successen zijn geboekt met watervliegtuigen tot in zeker de midden dertiger jaren van de vorige eeuw, met als absolute climax de schitterende roodgekleurde Macchi MC 72 die met 709 kilmeter per uur, in 1934 bereikt, nu nog steeds recordhouder is in zijn klasse van watervliegtuig-met-propellor.

De Macchi MC72 op de voorgrond rechts waarmee Francesco Agello op 23 october 1934 een recordsnelheid behaalde van 709 km/u, dat vijf jaar lang een absoluut record was voor alle vliegtuigen en dat nu nog steeds geldt voor de klasse van watervliegtuigen met propellormotor.
Foto Huib J. Lirb ©2012

In één van de hangars hangt een model (of is het een origineel?) van de experimentele helicopter van Enrico Forlanini uit 1877. Het is het eerste object ter wereld kennelijk – en heel eventjes juist ook daarboven – dat zwaarder is dan lucht en dat tóch kon vliegen. Het is duidelijk geïnspireerd door een van de visionaire vliegmachines van Leonardo da Vinci (waarvoor zie, bijvoorbeeld, deze Engelstalige website of hier in het Italiaans). Het is onwaarschijnlijk dat Leonardo’s ontwerp echt van de grond had kunnen komen omdat de, zeg maar, entiteit of agent die de energie moest leveren te zwaar zou zijn geweest om te kunnen worden opgeheven. Anders gezegd: de spierkracht moest van een mens komen en daardoor werd het ding gewoon te zwaar. Niettemin is zijn visie als inspiratiebron baanbrekend gebleken.

Leonardo da Vinci’s ontwerp van een “helix-vormige luchtschroef” (“vite aerea”, “elica”), 1483-1486, dus circa 1500. Een vergezicht op de latere helicopter (hefschroefvliegtuig)
Foto Wikimedia Public Domain

Forlanini (1847-1918) is er in 1877 in geslaagd om tijdens een demonstratie in Milaan zijn hefschroefmachine 20 seconden in de lucht te houden op zo’n 13 meter hoogte. Het succes was te danken aan de combinatie van een uitgekiende rotatie van de helix-vormige “wieken” en het ontwerp van een stoommachientje van zeer licht gewicht en klein formaat. (Voor meer informatie, zie website van het Museo Nazionale della Scienza e della Tecnologia Leonardo da Vinci te Milaan.

Het zou uiteindelijk Igor Sikorsky (1889-1972) zijn die in de loop van jaren vanaf ongeveer 1910 met wisselend succes de ontwikkeling van de moderne helikopter op zou schroeven, eerst in de Oekraïne en Rusland en na de Russische Revolutie in America. (Al zou het duren tot Het succesverhaal van Sikorsky in het ontwerp en de bouw van bemande helikopters is natuurlijk bekend – al is het verloop van deze geschiedenis eigenlijk heel gecompliceerd– en duurt ook gewoon voort (zie bijvoorbeeld de website van dit wervelende bedrijf). En ze maken er ook echt een verhaal van. Ze zijn hun machines in zekere zin blijven zien als de erfgenamen van de visionaire projecties van Leonardo da Vinci. Dat blijkt uit de nauwe betrokkenheid van het bedrijf Sikorsky Aircraft Corporation met de wedstrijd die in 1980 is uitgeschreven door de American Helicopter Society. “AHS International initiated the Igor I. Sikorsky Human Powered Helicopter (HPH) Competition in 1980, with a prize of $25,000. After nearly 30 years without a successful design, AHS was grateful that Sikorsky Aircraft Corp. greatly increased the size of the award by pledging $250,000 for the first successful controlled flight of a human powered helicopter that met all of the requirements of AHS International’s Igor I. Sikorsky Human Powered Helicopter Competition.” (AHS)

Deze wedstrijd doet denken aan de grandioze prijswedstrijden van de vroege luchtvaart, zoals gericht op de oversteek van oceanen, de Schneider race, en de reis om de wereld. Na dertig jaren zonder winnaar te zijn gebleven heeft het actuele bedrijf Sikorsky met de vertienvoudiging van het prijzengeld een nieuwe impuls gegeven aan de Igor I. Sikorsky Human Powered Helicopter Competition die, laten we het even benadrukken, dus een moderne oplossing moest geven voor het dilemma waardoor de helicopter van Leonardo da Vinci nooit van de grond kon komen. Het hefschroefvliegtuig moest op spierkracht van de grond komen. Dat is nu gelukt; op 13 juni 2013 is het een groep Canadese ingenieurs, afgestudeerden van de universiteit van Toronto die zichzelf hebben verenigd onder de naam Aerovelo, eindelijk gelukt om zo’n helicopter te doen vliegen en de ereprijs in de wacht te slepen (zie de Aerovelo website of bijvoorbeeld dit krantenartikel).

Aan de eisen werd voldaan (“A one minute hovering time, a momentary achievement of 3 meters altitude, and controlling the vehicle within a constrained box — all in the same flight — was required to win the AHS prize.”, aldus de AHS). En er is een filmpje van dat van harte is aanbevolen als u het niet al hebt gezien via een van de reeds gegeven links of gewoon tijdens deze zomer:

Ere dus aan deze jonge mensen van Aerovelo, ere aan Igor Sikorsky en zijn nazaten; en natuurlijk ere aan de Italiaanse genieën Leonardo da Vinci én, u raad het al, de bijna vergeten Enrico Forlanini. De stoomaangedreven helikopter van laatstgenoemde uit 1877 kan worden beschouwd als een mijlpaal op de weg van de visionaire projectie van Leonardo da Vinci uit circa 1500 naar, zo is gebleken, het felbegeerde succes van Aerovelo in 2013. Zijn uitvinding staat niet buiten de route, als het ware, alleen vanwege het gebruik van een motor. Datzelfde zou gelden voor alle helikopters van Sikorsky en diens medepioniers en concurrenten. Nee, het is veeleer van betekenis dat Forlanini de principiële gedachte van de hefschroef, Leonardo’s visie, zo systematisch heeft geproblematiseerd dat hij met een oplossing is gekomen die de toekomst bleek te hebben. Dat is nu bijna helemaal vergeten. Forlanini zou zijn reputatie steviger vestigen als pionier van de vleugelboot (idrottero, idrovolante, aliscafo). Maar dát verhaal speelde zich af op een ander meer: il Lago Maggiore.

Uiteraard liggen de zaken altijd weer wat minder schematisch dan hier voorgesteld. Aan bijna elke uitvinder gaat weer een ander vooraf die al dan niet meer eer verdient dan de nakomer die de meeste erkenning heeft gekregen. Het mooiste voorbeeld hiervan is toch altijd nog het geval van de uitvinder van de telefoon: Antonio Meucci zal altijd geheel ten onrechte in de schaduw blijven staan van Alexander Graham Bell (waarvoor zie gemakshalve het Nederlandstalige wikipedia artikel over Meucci). Zo zijn er dus ook meerdere voorlopers van de nieuwe helikopters die allemaal lijken te zijn geïnspireerd op het voorbeeld van Leonardo da Vinci. In de 18e eeuw werd aan het concept van de een “heffende rotor”, laten we het zo stellen, gewerkt door Mikhail Lomonosov (1754), Christian de Launoy (1783) en tegen de eeuwwisseling Sir George Cayley. Met Gustave Ponton d’Amécourt (1825-1888) kwam er schot in de zaak, al was het maar omdat we hem wellicht mogen beschouwen als de vader van het woord “helikopter” , dat hij heeft samengesteld uit de Griekse woorden “helikos” (“helix”) et “pteron” (“vleugel”). Samen met de uitvinder Guillaume Joseph Gabriel de La Landelle, met wie hij in 1861 samenwerkte, zou hij ook het vaderschap delen van de eerste moderne experimentele helikopter. Dat was “la chére hélice”, waarvan een prachtige foto is bewaard gebleven uit 1864, die ook al stoomaangedreven was, net als die van Enrico Forlanini zo’n 16 jaar later zou zijn (gevonden eerst via deze online tekst uit 1936; en zie ook de biografisch wikipedia artikelen van Ponton d’Amécourt en Guillaume Joseph Gabriel de La Landelle). Maar was “la chère hélice” wel werkelijk de eerste echte helikopter? Heeft het wel gevlogen? Was de helix – ik zie op de foto twee rotors – wel goed genoeg ontworpen dat het toestel stabiel kon “zweven”? Het lijkt erop dat het Franse toestel wel een conceptuele sprong voorwaarts betekende, waarmee de visie van Leonardo eeuwen vooruit werd gestuwd, maar dat het nog niet echt goed heeft gewerkt – het is in ieder geval niet van de grond los gekomen (Florian Ion Petrescu, Relly Victoria Petrescu, The Aviation History, 2012, 72, gezien in Google Books). En de werking van de helikopter, dus de precieze uitwerking van het concept tot een resultaat dat geldt, dat lijkt nu, voor zover mijn oppervlakkige kennis van de zaak reikt, toch het nieuwe te zijn geweest van de experimentele helikopter van Forlanini. Vooral in de luchtvaart zit het bewijs in de pudding – vliegt ‘ie wel of vliegt ‘ie niet?

Gustave Ponton d’Amécourt ’s “La chère hélice” gefotografeerd door Nadar (Gaspard-Félix Tournachon) in 1863.
Foto Wikimedia Public Domain.